Κάρολος Μαρξ (1818-1883)
Γενικές Σημειώσεις
Διακρίνονται δυο περίοδοι μελέτης του συγγραφικού του έργου:
α) η νεανική περίοδος που εκτείνεται μεταξύ 1841 και 1847-1848
β) η ώριμη περίοδος, από το 1848 έως τον θάνατό του [1, σ. 204].
Η κοινωνικοικονομική ανάλυση του καπιταλισμού
Ο Μαρξ ήταν πεπεισμένος ότι η κατανόηση της σύγχρονης κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει ανεξάρτητα από τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος. Ταυτόχρονα, θεωρούσε ότι δεν μπορεί να κατανοηθεί η εξέλιξη του οικονομικού συστήματος αν παραμελήσουμε την θεωρία της λειτουργίας του. Ο ίδιος θεωρούσε ότι οι σύγχρονες κοινωνίες είναι βιομηχανικές και επιστημονικές, σε αντίθεση με τις στρατιωτικές και θεολογικές. Επιπλέον, θεωρούσε ότι η ουσιώδης φύση των σύγχρονων κοινωνιών αποκαλύπτεται από το βασικό χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών, δηλαδή τις συγκρούσεις προλεταριάτου και καπιταλιστών οι οποίες επιτρέπουν την πρόγνωση της ιστορικής εξέλιξης [1, σσ. 207-208]. Κέντρο της σκέψης του Μαρξ αποτελεί η ερμηνεία του καπιταλιστικού καθεστώτος ως καθεστώτος αντιφατικού, δηλαδή κυριαρχούμενου από την πάλη των τάξεων [1, σ. 212]
“Η ιστορία όλων των κοινωνιών ως τις μέρες μας είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων” γράφει ο Μαρξ. Δηλαδή, η ανθρώπινη ιστορία χαρακτηρίζεται από την πάλη ανθρώπινων ομάδων, που θα τις αποκαλέσουμε κοινωνικές τάξεις. Η πάλη θα τελειώσει είτε με τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας είτε με την καταστροφή των αντιμαχόμενων τάξεων. Ωστόσο, εδώ τίθεται το ερώτημα: ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής κοινωνίας; Η καπιταλιστική κοινωνία παρουσιάζει κάποια πρωτοφανέρωτα χαρακτηριστικά: η κυρίαρχη τάξη δεν μπορεί να διατηρήσει την εξουσία της χωρίς να ανανεώνει ριζικά και διαρκώς τα παραγωγικά μέσα. Παράλληλα, οι παραγωγικές δυνάμεις που θα οδηγήσουν στον σοσιαλιστικό καθεστώς ωριμάζουν ήδη μέσα στους κόλπους της σημερινής κοινωνίας. Παρόλα αυτά, εκδηλώνονται δυο βασικές μορφές αντίφασης της καπιταλιστικής κοινωνίας: πρώτον, η αντίφαση μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων και δεύτερον, η αντίφαση μεταξύ της αύξησης του πλούτου και της αύξησης της αθλιότητας εντός της κοινωνίας [1, σσ. 209-210]. Δηλαδή, η αστική τάξη που κατέχει τα παραγωγικά μέσα παράγει όλο και περισσότερο, αλλά παρόλη την αύξηση του πλούτου, αντί να μειώνεται, αυξάνεται και η αθλιότητα των πολλών. Αυτό σημαίνει ότι η ανάπτυξη των μέσων παραγωγής δεν μεταφράζεται σε ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των εργατών. Αντίθετα, συνδέεται με την εξαθλίωση και την προλεταριοποίησή τους.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, το προλεταριάτο, αποτελώντας την πλειοψηφία του πληθυσμού, θα συγκροτηθεί σε τάξη, δηλαδή σε κοινωνική ενότητα που επιδιώκει την κατάληψη της εξουσίας και τον μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων και θα επαναστατήσει. Η επανάστασή του θα διαφέρει από εκείνες του παρελθόντος, εφόσον θα γίνει από την τεράστια πλειοψηφία προς όφελος όλων, χαράσσοντας το τέλος των τάξεων και του ανταγωνιστικού χαρακτήρα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Κατά τον Μαρξ, την ημέρα που η προλεταριακή τάξη θα πάρει την εξουσία θα υπάρξει ένα αποφασιστικό ρήγμα με την πορεία της προηγούμενης ιστορίας. Τότε ο ανταγωνιστικός χαρακτήρας των γνωστών σε εμάς κοινωνιών θα εξαφανιστεί. Ο Μαρξ γράφει: “(…) Η παλιά αστική κοινωνία με τις τάξεις της και τις ταξικές της συγκρούσεις παραχωρεί την θέση της σε μία συνένωση όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι όρος για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων” [1, σσ. 210-212].
Ας περάσουμε τώρα στην ερμηνεία του καπιταλισμού. Στην καπιταλιστική κοινωνία, η αστική τάξη είναι προσηλωμένη στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ταυτόχρονα σε ορισμένη κατανομή του εθνικού εισοδήματος. Εν αντιθέσει, το προλεταριάτο γίνεται σε μία ορισμένη στιγμή της ιστορίας εκπρόσωπος μιας νέας οργάνωσης της κοινωνίας, προοδευτικότερης από την καπιταλιστική οργάνωση. Αυτή η νέα οργάνωση σημαίνει μία πιο προωθημένη φάση της ιστορικής διαδικασίας και μία μεγαλύτερη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η διαλεκτική αυτή των παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων μας υποβάλλει μία θεωρία των επαναστάσεων. Σύμφωνα με αυτή την θεώρηση της ιστορίας, οι επαναστάσεις δεν είναι πολιτικά συμβεβηκότα, αλλά έκφραση μιας ιστορικής αναγκαιότητας. Οι επαναστάσεις εκπληρώνουν αναγκαίες λειτουργίες και γίνονται όταν δοθούν οι κατάλληλες συνθήκες [2, σ. 217]. Σε τι συνίσταται, όμως, η ουσία του καπιταλισμού;
Η επιδίωξη του κέρδους συνιστά την καταρχήν και προπάντων ουσία του καπιταλισμού. Στον βαθμό που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, ο καπιταλισμός στηρίζεται, επίσης, και στην επιδίωξη του κέρδους από το μέρος των επιχειρηματιών ή των παραγωγών. Ο κύριος τύπος ανταλλαγής στο καπιταλιστικό σύστημα είναι ο τύπος ανταλλαγής που πηγαίνει από χρήμα σε χρήμα, περνώντας από το εμπόρευμα. Ο Μαρξ θεωρεί αυτό τον τύπο ανταλλαγής ως την κατεξοχήν καπιταλιστική ανταλλαγή και ταυτόχρονα ως την πιο μυστηριώδη ανταλλαγή [2, σ. 225].
Βιβλιογραφικές αναφορές
[1] Αρόν, Ρ. (1994), Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, τόμ. Α’, εκδ. “Γνώση”, Αθήνα, 3η έκδ.